Przed Wami część pierwsza analizy przeprowadzonej przez Forum Obywatelskiego Rozwoju, która stanowi prezentację dla trafnej charakterystyki zatrudniania młodych osób w Polsce. Już jutro – część druga.
Wprowadzenie
Trudna sytuacja na rynku pracy młodych osób w Polsce przyciąga dużo uwagi w debacie publicznej. Zarówno w mediach, jak i w środowisku naukowym podnosi się kwestię trudności w znajdowaniu pracy. Gorące emocje wzbudza także powszechność elastycznych form zatrudnienia w tej grupie. W szeroko komentowanym raporcie Szafraniec (2011) zwrócono uwagę na ryzyko „straconej generacji”– osób z obecnego młodego pokolenia, które nie znajdują miejsca na rynku pracy, doświadczają trudności w osiągnięciu stabilności i samodzielności finansowej, realizacji swoich aspiracji oraz założenia własnej rodziny. W wyniku tych dyskusji wysunięto wiele hipotez na temat barier w integracji zawodowej młodych osób. Z jednej strony często głoszony jest pogląd, że młode osoby często wybierają uczelnie oraz kierunki kształcenia, które skazują ich na bezrobocie. Takie argumenty stwarzają presję, by rozwijać system przewidywania zapotrzebowania na rynku pracy na konkretne kwalifikacje zawodowe, choć jednocześnie wiadomo, że tego rodzaju prognozowanie jest trudne, kosztowne i nie zawsze prowadzi do oczekiwanych rezultatów (Drozdowicz-Bieć 2014, Sztanderska et al. 2007). Z drugiej strony, za zaistniałą sytuację często obciąża się odpowiedzialnością pracodawców, którzy w obiegowej opinii formułują wygórowane oczekiwania dla nowo zatrudnianych pracowników, nawet przy rekrutacji na stanowiska nie wymagające wysokich kwalifikacji oraz preferują typy umów o pracę niestwarzające perspektyw stabilnego zatrudnienia. Celem niniejszego opracowania jest odniesienie się do wyżej wymienionych zagadnień i przedstawienie wyników badań, które poświęcone były m. in.. sytuacji na rynku pracy młodych osób w Polsce.
Jaki dyplom chroni przed bezrobociem?
Mimo zmniejszania się liczebności kolejnych roczników maturzystów, uczelnie nadal są oblegane przez osoby, które chcą poszerzać horyzonty i zdobyć kwalifikacje zapewniające możliwości rozwoju zawodowego. Od ponad dekady co druga osoba w wieku 19-24 lat to student lub studentka (GUS 2013). Wiele osób decyduje się na podjęcie płatnych studiów, między innymi ze względu na brak możliwości podjęcia nauki na uczelni państwowej. Konkurencja o indeksy zależy od kierunku, jak np. w przypadku studiów biznesowych czy, nauk społecznych (Drogosz-Zabłocka i Minkiewicz 2007, Reimer et al. 2008), które przez wiele lat cieszyły się największym powodzeniem. Według najnowszych danych GUS, w 2013r. 40% osób rozpoczynających studia wybrało nauki humanistyczne i społeczne, podczas gdy studia techniczne wybrał tylko co piąty student.
Uczelnie prywatne oraz niestacjonarne programy studiów na uczelniach państwowych z jednej strony uzupełniają ofertę edukacyjną, stwarzając możliwości podejmowania nauki osobom, które z różnych powodów nie mogły lub nie chciały studiować bezpłatnie, z drugiej strony jednak cieszą się mniejszym prestiżem i zaufaniem, co może obniżać szanse zawodowe absolwentów. Pracodawcy mając do wyboru dziesiątki osób ubiegających się o miejsce pracy mogą pozwolić sobie na to, by wybierać osoby, których dyplom „sygnalizuje” większą wiedzę i umiejętności (Bills 2003). Mogą też preferować osoby, które ukończyły studia dające konkretne kwalifikacje, na przykład w zawodach inżynierskich, a nie ogólną wiedzą z zakresu zarządzania. Warto postawić pytanie, na ile te obiegowe opinie są spójne z wynikami badań naukowych. Czy płatne studia faktycznie dają gorsze możliwości znalezienia pracy? Czy młodzi ludzie popełniają błąd wybierając tak popularne od wielu lat kierunki studiów?
Jaka uczelnia? Jaki kierunek?
W świetle wyników badań empirycznych, osoby które ukończyły studia mają ogólnie większe szanse na szybkie znalezienie pracy niż osoby które poprzestały na szkole średniej. Co ciekawe, tytuł magistra zdobyty na prywatnej uczelni skraca okres poszukiwania pierwszej pracy w stopniu niemniejszym niż dyplom uzyskany na państwowej uczelni (Gebel i Baranowska-Rataj 2012, Baranowska 2011).
Badania porównawcze pokazały także, że w Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, studia inżynierskie dają absolwentom relatywnie mniejszą przewagę w zakresie konkurencji o miejsca pracy niż podobne studia w krajach Europy Zachodniej (Reimer i in. 2008; Baranowska-Rataj i Unt 2012). Jednocześnie wbrew obiegowej opinii o tym, że polskie uczelnie kształcą zbyt wielu specjalistów od zarządzania i marketingu, absolwenci nauk społecznych nie wypadają gorzej niż absolwenci studiów technicznych pod względem szans na szybkie znalezienie pierwszej pracy.
Lobby zawodowe zamykają drzwi przed absolwentami
Oczywiście wyniki te można interpretować na (co najmniej) dwa sposoby. Można uznać, że studia biznesowe przekazują przydatną wiedzę, która jest ceniona przez pracodawców. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że w innych krajach europejskich widać wyraźnie różnicę pomiędzy absolwentami studiów inżynierskich oraz biznesowych, warto zastanowić się czy brak takiej różnicy w Polsce nie wynika z barier instytucjonalnych, jakie na swojej drodze napotykają młodzi ludzie kończący studia inżynierskie. Dla nikogo nie jest tajemnicą to, że polskie uczelnie techniczne są poważnie niedoinwestowane, co sprawia, że studenci nie mają dostępu do nowoczesnego sprzętu i laboratoriów. W niedostatecznym stopniu rozwinięta jest też współpraca pomiędzy uczelniami technicznymi a przedsiębiorstwami. Ponadto, wiele zawodów wykonywanych przez absolwentów uczelni i kierunków technicznych należy do grupy zawodów regulowanych. Jak zwracają uwagę Baranowska-Rataj i Unt (2012), w krajach Europy Środkowo Wschodniej grupa zawodów regulowanych w dyscyplinie architektury i budownictwa jest ściślej chroniona przez osoby już wykonywujące tę pracę przed konkurencją ze strony absolwentów niż w krajach Europy Zachodniej. Istnieje więc wiele powodów by sądzić, że brak wyraźnej przewagi absolwentów studiów inżynierskich w konkurencji o miejsca pracy nad absolwentami studiów biznesowych może wynikać z instytucjonalnych uwarunkowań systemu kształcenia stwarzających bariery dla wejścia na rynek pracy w tej pierwszej grupie.
Regulacje ograniczające dostęp do wybranych zawodów były przedmiotem dyskursu publicznego przy okazji wprowadzania reformy, która miała na celu ułatwienie dostępu do nich. Niemniej jednak dyskusja skoncentrowała się wówczas w dużym stopniu wokół ewentualnych modyfikacji standardów kwalifikacji uznawanych za niezbędne dla wykonywania poszczególnych zawodów. Być może należałoby wrócić do tej debaty i podjąć inny wątek, mianowicie kwestię możliwości zmiany warunków kształcenia studentów na kierunkach prowadzących do zawodów regulowanych. Zmiana polegałaby na tym, żeby niezbędne kompetencje oraz uprawnienia studenci uzyskiwali w trakcie nauki, a nie w ramach płatnych kursów po uzyskaniu dyplomu magistra.
Brak informacji o przebiegu karier zawodowych absolwentów sprzyja błędnym wyborom kierunku studiów
Powyżej opisane wyniki badań pokazują, że obiegowe opinie na temat korzyści płynących z ukończenia określonego kierunku studiów mogą być bardzo mylące. W komentarzach pojawiających się zarówno w środkach masowego przekazu jak i w wypowiedziach i publikacjach ekspertów rynku pracy, podkreśla się fakt, że młodzi ludzie w Polsce mają wolność wyboru typu i kierunku studiów, ale nie mają informacji potrzebnych do podjęcia racjonalnej decyzji o wyborze kierunku studiów. Rankingi polskich uczelni podawane do wiadomości publicznej biorą pod uwagę liczbę pracowników z tytułami naukowymi, a nie miarę sukcesów zawodowych absolwentów. Jednocześnie monitoring losów zawodowych absolwentów jest obecnie prowadzony w ramach indywidualnych inicjatyw uczelni, a nie w ramach ogólnokrajowego systemu który umożliwiałby porównania efektywności kształcenia pomiędzy uczelniami. Planowane obecnie bardziej dokładne, systematyczne i porównywalne badania mogą poprawić stan naszej wiedzy o tym, na ile kompetencje przekazywane studentom pomagają im znaleźć pracę (Dziewulak et al. 2014).
Autorka Analizy FOR NR 01/2015: dr Anna Baranowska-Rataj
Instytut Statystyki i Demografii, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie oraz Department of Sociology, Umeå University. Laureatka Nagród Naukowych POLITYKI 2014 w kategorii nauki społeczne.
BIBLIOGRAFIA
Ayyagari, M., Asli Demirgüç-Kunt, V. Maksimovic (2011). Small vs. young firms across the world: contribution to employment, job creation, and growth, World Bank Policy Research Working Paper 5631.
Bandelj, N., Mahutga, M. C. (2010). How socio-economic change shapes income inequality in post-socialist Europe, Social Forces, 88(5), 2133-2161.
Baranowska, A. (2011). Does horizontal differentiation make any difference? Heterogeneity of educational degrees and labor market entry in Poland. In: Kogan I., Gebel M., Noelke C. (eds.). Making the Transition. Education and labor market entry in Central and Eastern Europe. Stanford: Stanford University Press.
Baranowska-Rataj A., Magda I. (2014). Inequality in the risk of job loss between young and prime-age workers: Can it be explained by human capital or structural factors ?, Warsaw School of Economics, Institute of Statistics and Demography Working Paper 43.
Baranowska-Rataj Anna, Magda I. (2013). Decomposition of trends in youth unemployment – the role of job accessions and separations in countries with different employment protection regimes?, Warsaw School of Economics, Institute of Statistics and Demography Working Paper 26.
Baranowska-Rataj, A., Unt, M. (2012). Is it worth becoming an engineer in Central and Eastern Europe? The evidence from Poland and Estonia, European Sociological Review, 28(6), 717-728.
Bills, D. (2003). Credentials, signals, and screens: Explaining the relationship between schooling and job assignment, Review of Educational Research, 73(4), 441-449.
Drogosz-Zabłocka E., Minkiewicz B. (2007). Analiza programów i warunków kształcenia w: Witkowski, J. (red.) Badanie Aktywności Zawodowej Absolwentów W Kontekście Realizacji Programu “Pierwsza Praca”. Analiza wyników badania, Raport dla MPiPS, Warszawa.
Drozdowicz-Bieć M. (2014). Młodzi wykształceni, ale bezrobotni. Fakty i mity, Analizy Forum Obywatelskiego Rozwoju 09/2014.
Dziewulak D., A. Grycuk, P. Russel, Z. Wołodkiewicz-Donimirski (2014). Monitorowanie karier zawodowych absolwentów przez polskie uczelnie wyższe w świetle wyników badania Biura Analiz Sejmowych, Analizy Biura Analiz Sejmowych nr 5 (109).
Gebel, M., Baranowska-Rataj, A. (2012). New inequalities through privatization and marketization? An analysis of labour market entry of higher education graduates in Poland and Ukraine, European Sociological Review, 28(6),729-741.
Główny Urząd Statystyczny (2013). Szkoły wyższe i ich finanse w 2013 roku, GUS: Warszawa, 2013.
Haltiwanger, J., Jarmin, R. S., Miranda, J. (2013). Who creates jobs? Small versus large versus young, Review of Economics and Statistics, 95(2), 347-361.
Hollister, M. N. (2004). Does firm size matter anymore? The new economy and firm size wage effects, American Sociological Review, 69(5), 659-679.
Kokocińska, M. (2013). Stabilność sektora małych i średnich przedsiębiorstw w wybranych gospodarkach europejskich, Przegląd Zachodniopomorski, (3/2), 201-215.
Król, H., Ludwiczyński, A. (2006). Zarządzanie zasobami ludzkimi. Tworzenie kapitału ludzkiego organizacji PWN, Warszawa.
Reimer, D., Noelke, C., Kucel, A. (2008). Labor market effects of field of study in comparative perspective an analysis of 22 European countries, International Journal of Comparative Sociology, 49(4-5), 233-256.
Szafraniec, K. (red.) (2011). Młodzi 2011. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów.
Sztanderska, U., Drogosz-Zabłocka, E., Minkiewicz, B. (red.). (2007). Edukacja dla
pracy. UNDP Poland.
